Lingwistka po godzinach

O czym można pisać w Dniu Mamy? Oczywiście o mamie! 😊

Wiecie skąd wzięło się to słowo? Automatycznie nasuwa się odpowiedź, że od słowa matka, ale nie. Słowo mama zapożyczyliśmy sobie z języka dzieci! Mama to powtórzona (czyli zreduplikowana) sylaba ma- naśladująca pierwsze dźwięki wypowiadane przez niemowlęta. Dlaczego dzieci jako pierwsze wypowiadają właśnie słowo mama? Głoska m jest najprostszą do wyartykułowania spółgłoską. Wystarczy wydać z siebie dźwięk i złączyć na chwilę wargi. Spróbujcie sami, powtórzcie kilka razy i usłysznie niemowlęce mama 😊

[kliknij, aby powiększyć]

A matka? Tu historia jest nieco dłuższa. W języku praindoeuropejskim istniało słowo *mater, które dało początek słowom oznaczającym ‘matkę’ w niemal wszystkich językach europejskich. Składa się ono z tej naśladującej niemowlęce gaworzenie sylaby *ma- i sufiksu *-ter będącego jednym z najstarszych sufiksów tworzących wyrazy oznaczające stopnie pokrewieństwa. Oprócz słowa *mater w PIE istniało np. podobnie zbudowane słowo *pater ‘ojciec’, *bhrater ‘brat’ czy *dhugeter ‘córka’ – od nich wywodzą się np. ang mother, father, brother, douhter czy łac. mater, pater, frater.

[kliknij, aby powiększyć]

[kliknij, aby powiększyć]

PIE *mater w języku prasłowiańskim dało słowo *mati, które odmieniało się w bardzo charakterystyczny sposób, tzn. w przypadkach zależnych (czyli wszystkich poza mianownikiem) rozszerzało swój temat o cząstkę -er- (plansza 5.). Taką odmianę odziedziczyła staropolszczyzna.

[kliknij, aby powiększyć]

Psł. *mati w języku polskim przeszło w słowo mać, które w przypadkach zależnych miało oboczny temat macierz- (np. w dopełniaczu: macierze).

[kliknij, aby powiększyć]

Od przypadków zależnych, czyli tych z rozszerzonym tematem, powstały słowa: macierz i maciora. Przypuszcza się, że maciora to po prostu macierz przeniesiona do wzorca odmiany rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -a.

[kliknij, aby powiększyć]

[kliknij, aby powiększyć]

Przez jakiś czas wszystkie trzy wyrazy: mać, macierz i maciora współistniały w polszczyźnie w podstawowym znaczeniu ‘matka, rodzicielka’

Później zaczęły zmieniać i zawężać swoje znaczenia i tak dzisiaj słowa macierz używamy jedynie w matematyce oraz w znaczeniu ‘ojczyzna, kolebka’ (np. Macierz Szkolna), maciora to ‘samica świni’ (wcześniej również pszczoły), a słowo mać zachowało się tylko w przysłowiach („Jaka mać, taka nać”) i w zwrotach wulgarnych („psia mać”, „k*rwa mać”, „taka twoja mać”).

Warto jednak wspomnieć, że słowa takie jak macierzyństwo czy macierzyński, macierzysty pochodzą właśnie od słowa macierz w pierwotnym znaczeniu ‘matka’.

Wróćmy jeszcze do prasłowiańskiej *mati. Do członków rodziny często mówimy zdrobnieniami czy spieszczeniami. Wiele z dzisiejszych neutralnych, nienacechowanych słów oznaczających stopnie pokrewieństwa pierwotnie było właśnie takimi zdrobnieniami. Sufiksem zdrabiającym w psł. (zresztą podobnie jak we współcześnej polszczyźnie) był np. sufiks -ka, za pomocą którego od słowa *mati utworzyliśmy słowo matka (*matьka). Tak! Matka, podobnie jak np. babka to po prostu dawne zdrobnienia, które z prasłowiańszczyzny przejęła większość języków słowiańskich😊

[kliknij, aby powiększyć]

No i to chyba na dziś tyle! 😊 Wszystkiego dobrego wszystkim Mamom :)