[kliknij, aby powiększyć]
Ale zacznijmy od początku. W większości języków słowiańskich i w ogóle w bardzo wielu językach europejskich nazwa księżyca pochodzi od PIE meh1nes- oznaczającego zarówno ‘księżyc’ jak i ‘miesiąc’, a to z kolei od meh1- ‘mierzyć’. Prawdopodobnie dlatego, że jak pisał Bruckner „wedle księżyca czas mierzyły ludy”. I tak od meh1nes- pochodzą angielskie moon i month, niemieckie Mond i Monat, łacińskie mensis i oczywiście słowiańskie měsęcь oraz pochodzące od niego czeskie měsíc, chorwackie mjesec czy ukrańskie mі́сяць (więcej przykładów na planszach 2 i 3). Również polskie słowo „miesiąc” oznaczało kiedyś zarówno ‘księżyc’ jak i miesiąc jako odcinek czasu. Nasi przodkowie nie mieli kalendarzy, czas odmierzali obserwując przyrodę, stąd też zapewne w polszczyźnie i w wielu innych językach wspólne słowo oznaczające zarówno sam ‘księżyc’, jak i ‘odcinek czasu od nowiu do kolejnego nowiu księżyca’.
[kliknij, aby powiększyć]
Słowo miesiąc w obu znaczeniach było w języku polskim powszechnie używane do XV w., w znaczeniu ‘księżyc’ zachowało się jednak do dziś w gwarach i, przede wszystkim, w piosenkach ludowych. Było również chętnie wykorzystywane przez poetów: o „blasku miesiąca” pisał Słowacki, a u Tuwima „miesiąc osrebrzał łagodnie świetlice”.
[kliknij, aby powiększyć]
Pod koniec XV w. słowo miesiąc zawężyło swój zakres znaczeniowy do ‘odcinka czasu liczącego ok. 30 dni’, a w znaczeniu ‘ciało niebieskie’ czy raczej ‘tarcza na niebie’ zastąpiło je słowo księżyc.
Przyjrzyjmy się jego budowie. Sufiks -yc/-ic (później -icz) był pierwotnie używany przy tworzeniu słów oznaczających bycie czyimś synem. Panicz to ‘syn pana’, królewicz to ‘syn króla’, Staszic to ‘syn Stacha’, a Abramowicz to ‘syn Abrama' . Dziś słowa te są często nazwiskami, szczególnie popularnymi na wschodzie Polski.
[kliknij, aby powiększyć]
Czyim więc synem jest księżyc? Księżyc jest.. ‘synem księdza’! Ale jak to?!
Dzisiaj ksiądz to po prostu duchowny, dawno temu słowo to miało jednak też (a właściwie: przede wszystkim) inne znaczenie. Staropolski ksiądz to dzisiejszy ‘książę’, również ‘pan, władca’. Słowo to pochodzi od prasłowiańskiego kьnęgь a to z kolei spokrewnione jest ze słowami takimi jak angielskie king, litewskie kunigas, czy niemieckim König, wywodzącymi się z pragermańskiego kuningaz ‘król’. I tak np. Władysław Jagiełło był tak naprawdę Księdzem Wielkim Litewskim, choć wcale nie był duchownym. Księdzem, bo odziedziczone z prasłowiańskiego ń w polszczyźnie przeszło w tym i podobnych słowach w ś. Dlatego mamy dziś księdza i księcia (a nie jak Czesi kněza) i księgę zamiast knigi. Dawniej mieliśmy kniędza i knięgi.
[kliknij, aby powiększyć]
[kliknij, aby powiększyć]
Od słowa ksiądz w pierwotnym znaczeniu utworzyliśmy za pomocą sufiksu -ę oznaczającego istoty młode (por. np. szczeni-ę, ciel-ę, piskl-ę) słowo książę oznaczające ‘młodego księdza’ – i właśnie to słowo zastąpiło z czasem księdza jako ‘niekoronowanego władcę, pana’. Księżyc natomiast, czyli ‘syn księdza’ utrwalił się w polszczyźnie w znaczeniu ‘srebrnej tarczy na niebie’. Początkowo słowo to jednak używane było w tym znaczeniu metaforycznie. Jak konkretnie?
[kliknij, aby powiększyć]
Tu pomysły są co najmniej dwa. Być może księżycem nazywano ‘miesiąc w nowiu’, podczas gdy ‘miesiąc w pełni’ był księdzem, możliwe też, że księżycem nazywano ‘miesiąc’ w dowolnej fazie, a księdzem – ‘słońce’.
Jak Wam się podoba ta historia? 😊
Prześlij komentarz